Zbylitowska Góra - Historia miejscowości

Wszystkie grupy ludności wędrujące przez ziemie polskie i szukające sprzyjających warunków do życia, korzystały ze stosunkowo łatwych do przebycia, gdyż nieporośniętych puszczą dolin rzecznych. Plemiona wędrujące na południe Doliną Dunajca musiały zawsze natrafiać na "górę" ostro odcinająca się od otaczających równin. Znajdowały tu dogodne warunki do osiedlania się. Nadrzeczną równinę, o dobrej glebie, słabo porośniętą lasem z uwagi na częste wylewy Dunajca oraz krawędź Wysoczyzny idealnie nadającą się na założenie stałej osady, bo nienarażonej na kaprysy rzeki. Badania archeologiczne potwierdzają istnienie osiedla w Zbylitowskiej Górze już w neolicie. Na terenie wsi zlokalizowanych jest 13 stanowisk archeologicznych z różnych okresów dziejów. Najciekawszym z nich jest stanowisko nr 11, położone na skraju wsi obok drogi do zakładów wodociągowych. Tu na samym brzegu terasy nadzalewowej odkryto nawarstwiające się pozostałości osad: kultury łużyckiej Hallstatt C, kultury przeworskiej z okresu rzymskiego oraz pozostałości po osadzie wczesnośredniowiecznej i średniowiecznej. Najciekawszym znaleziskiem świadczącym o powiązaniach handlowych pramieszkańców Zbylitowskiej Góry jest moneta z brązu zwana "asem" Republiki Rzymskiej. Datowana jest ona na rok 211 p.n.e. i prawdopodobnie na tereny polskie dostała się za pośrednictwem Celtów.

Przodkowie obecnych słowiańskich mieszkańców Zbylitowskiej Góry przybyli na te tereny prawdopodobnie na początku IX wieku. W tym czasie na terenach późniejszej Ziemi Krakowskiej, sandomierskiej, południowej Lubelszczyzny i prawdopodobnie Górnego Śląska powstało państwo Wislan. Państwo Wiślan pod koniec X wieku zostało pobite przez Piastów i weszło w skład tworzącego się Państwa Polskiego. Ziemia stała się wyłączną własnością księcia, a zarządzał nią kasztelan, mający swoją siedzibę w nowopowstałym grodzie w Wojniczu. Książęta piastowscy ziemią uposażali klasztory, oraz nadawali ją swoim zasłużonym wojom. Kiedy Góra stała się własnością rycerskiego rodu Zbylitowskich herbu Strzemię nie udało się ustalić. Mogło to nastąpić w czasach panowania księcia Bolesława II Śmiałego. Rycerze herbu Strzemię należeli do straży przybocznej Bolesława i brali udział w zabójstwie biskupa krakowskiego Św. Stanisława.

Zbylitowscy i ich spadkobiercy po "kądzieli" Kotowscy herbu Trzaska, Krzeszowie, herbu Leliwa Dembińscy herbu Rawicz, Moszczeńscy herbu Nałęcz i Żabowie herbu Kościesza władali Zbylitowską Górą do roku 1945, kiedy to utracili majątek w wyniku reformy rolnej.

Najbardziej znanym przedstawicielem rodziny Zbylitowskich był poeta: Andrzej Zbylitowski dziedzic Góry. Andrzej Zbylitowski (ok. 1565 - ok. 1608) był dworzaninem Stefana Batorego, a następnie Zygmunta II Wazy, na którego dworze pełnił funkcję nadwornego stolnika. W swoich utworach kontynuował tradycję poezji ziemiańskiej, której najwybitniejszym przedstawicielem był Jan Kochanowski. Po powrocie do Zbylitowskiej Góry wydał poemat "Wieśniak" i "Żywot szlachcica na wsi", w których sławił życie na wsi i piękno okolicy.

Zbylitowska Góra jest również bardzo starym ośrodkiem duszpasterskim. Nie są znane żadne dokumenty fundacyjne, ani erekcyjne parafii rzymsko - katolickiej. Prawdopodobnie parafia powstała w drugiej połowie XIII w. Pierwsza pewna wzmianka źródłowa informująca o istnieniu parafii pochodzi z 1326 roku i zawarta jest w wykazach świętopietrza i daniny papieskiej. Istnieją też dokumenty potwierdzające wcześniejsze istnienie parafii w "Górze", jednak nie ma możliwości ustalenia, czy odnoszą się one do Zbylitowskiej Góry, gdyż drugi człon nazwy "Zbylitowska" występuje dopiero w dokumentach od 1581 roku. Parafia swoim zasięgiem obejmowała wsie: Zbylitowską Górę, Zgłobice, Koszyce Wielkie, Koszyce Małe, Sieciechowice, Dąbrówkę Infułacką, Świerczków, Kępę Bogumiłowicką, i do 1820 roku Chyszów.

Murowany kościół parafialny pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego został wzniesiony w 1464 roku na miejscu starszej drewnianej świątyni. W XV wieku został również wybudowany murowany budynek plebani, w którym na początku XVII wieku miał działać zbór ariański.

W XVI wieku Zbylitowska Góra, własność Stanisława Zbylitowskiego, zamieszkana była przez: 8 kmieci osadzonych na 3 i 3/4 łana, 4 zagrodników bez roli, chałupnika, komornika z bydłem, 2 komorników bez bydła i rzemieślnika. wieś wraz z mieszkańcami folwarku i plebani mogła liczyć około 100 mieszkańców. W wieku XVII możemy oszacować, dzięki spisom ilości osób przystępujących do spowiedzi wielkanocnej, liczbę mieszkańców wsi na ok. 180 osób.

Lata 50 i 60-te XVII wieku to okres chorób i wojen. W 1653 roku zaraza spustoszyła Tarnów, a w 1655 wojska szwedzkie i pobite kupy wojsk polskich pustoszyły Tarnów i okolice. W następnych latach w okolicach Tarnowa pojawiły się wojska moskiewskie i kozacy. Pozostałością po tych czasach jest odnaleziony na terenie wsi skarb archeologiczny złożony z 499 polskich monet. Ówczesny ich właściciel mógł ulec zarazie lub zginąć w czasie jednego z najazdów, dlatego zakopane monety przetrwały do czasów współczesnych.

W 1722 roku dokonano pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej. Zbylitowska Góra weszła w skład monarchii Habsburgów. Nastąpił rozwój gospodarczy Tarnowa i okolicy, gdyż miasto stało się siedzibą cyrkułu, różnych instytucji sądowniczych i stolicą nowo założonego biskupstwa.

W 1784 roku władze kościelne dokonały spisu stanu liczbowego parafii. Ludność parafii liczyła 1973 osoby, a Zbylitowską Górę zamieszkiwało 79 rodzin z 412 osób. Zbylitowska Góra była najludniejszą wsią parafii.

Przez cały wiek XIX stan liczby ludności w Zbylitowskiej górze miał tendencję wzrostową, jednak nie można mówić o systematycznym przyroście naturalnym, gdyż w niektórych latach postępował znaczny spadek liczby ludności. Przyczyną tego były klęski elementarne jak powodzie i spowodowany nimi głód, czy epidemia. W 1806 roku w rejonie tarnowskim w wyniku epidemii żółtej febry wymierały całe wsie, a w 1831 i 1855 roku zanotowano dwie duże epidemie cholery. W latach 1845 - 47 klęska głodu wywołana przez powódź doprowadziła nawet do przypadków ludożerstwa. W latach 1866 i 1873 znów epidemia cholery zebrała obfite żniwo. Wzrost liczby ludności ograniczany był również nadumieralnością dzieci. W 1899 roku w powiecie tarnowskim umarło 21% dzieci do roku życia, natomiast dzieci do 5 roku życia stanowiły 52% zmarłych.

Mimo ogromnej śmiertelności dzieci następowało przeludnienie wsi. Zmusiło to mieszkańców do emigracji zarobkowej. Małopolskę od roku 1880 do 1910 opuściło 11% jej mieszkańców.

Budowa linii kolejowej łączącej Tarnów z Krakowem a następnie z Lwowem w latach 1850 - 1871 przyczyniła się do dalszego rozwoju gospodarczego Tarnowa i okolicznych wsi. W Zbylitowskiej Górze nad Dunajcem działały dwa młyny, a w przysiółku Łękawka wytwórnia octu należąca do księcia Sanguszki.

Wybuch I Wojny światowej i ustalenie się linii frontu w 1914 roku na linii Dunajca, doprowadził do znacznych zniszczeń w Zbylitowskiej Górze. Pola były zryte okopami i lejami po ostrzale artyleryjskim. Wiele budynków uległo całkowitemu lub częściowemu zniszczeniu, jak: budynek szkoły, plebania, kościół i zabudowania folwarczne.

Koniec I Wojny Światowej i powstanie niepodległej Polski niewiele zmieniło w życiu mieszkańców wsi. Ponad 80% mieszkańców utrzymywało się z rolnictwa, jednak większość z nich nie posiadała własnej ziemi. Byli to fornale i najuboższa warstwa wsi - "wyrobnicy". Rodziny wyrobników posiadały własną chałupę i krowę, albo tylko kozę wypasaną najczęściej przez dzieci na pastwisku gminnym. Najmowali się oni do prac sezonowych u bogatszych gospodarzy i u największego pracodawcy rolnego Franciszka Żaby. Folwark w Zbylitowskiej Górze i Sieciechowicach liczył około 250 ha. Zatrudniał stałych robotników rolnych - fornali, którzy wraz z rodzinami stanowili ok. 10% mieszkańców wsi.

Poprawa warunków życia mieszkańców Zbylitowskiej Góry nastąpiła w roku 1927. W czerwcu tego roku rozpoczęto budowę Państwowej Fabryki Związków Azotowych na terenie sąsiedniej wsi Świerczków.

Druga wojna Światowa nie spowodowała w Zbylitowskiej Górze większych zniszczeń materialnych ani strat w ludziach. Jednak pozostawiła po sobie "straszny" ślad. Oprawcy niemieccy wybrali niewielki las "Buczynę" na miejsce kaźni. Od 11 czerwca 1942 roku, kiedy to podczas likwidacji tarnowskiego getta pomordowano pierwsze grupy żydów, do 14 stycznia 1945 roku, kiedy to dokonano ostatniego mordu na polskich więźniach, hitlerowcy zgładzili około 10 000 obywateli polskich.

Część mieszkańców wsi zaangażowała się w działalność ruchu oporu. W klasztorze Zakonu Najświętszego Serca Jezusowego zorganizowano tajne komplety w zakresie gimnazjum i liceum. Naukę pobierało tu 30 uczniów, a egzamin dojrzałości złożyło 8 osób. Ostatni właściciel majątku Zbylitowska Góra Franciszek Żaba (młodszy) pseudonim "Kość" był jednym z dowódców placówki Mościce obwodu "Tandeta" Armii Krajowej. Za przynależność do wrogiej klasowo AK został w lutym 1945 roku aresztowany. Po interwencji robotników mościckich został po kilku tygodniach zwolniony, jednak otrzymał nakaz opuszczenia rejonu tarnowskiego. Majątek rozparcelowano, a gromadzone od pokoleń unikalne zbiory sreber, porcelany, stylowych mebli, a zwłaszcza biblioteka zawierająca 5 tyś. książek oprawnych w skórę, bezpowrotnie przepadły. Straty poniosła nie tylko rodzina właścicieli, ale również polska kultura.

Obecnie wieś Zbylitowska Góra jest wysoko rozwiniętą miejscowością z kilkoma zakładami produkcyjnymi i usługowymi. Dzięki dużemu zaangażowaniu miejscowej ludności udało się przeprowadzić we wsi wiele inwestycji, które podniosły standard życia.

Należą do nich:

Wybudowanie wodociągu i kanalizacji
telefonizacja
gazyfikacja
asfaltowanie i oświetlenie ulic i dróg

Ważną rolę w rozwoju wsi odgrywają zlokalizowane w niej zakłady przemysłowe, do których należą miedzy innymi:

Zakłady mięsne
Zakłady Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego
Sklepy spożywczo - przemysłowe i budowalne
Zakłady usług budowlanych
Warsztaty samochodowe

Zlokalizowane jest również ujęcie wody dla miasta Tarnowa i okolicznych miejscowości. Ważną rolę w rozwoju kulturalnym wsi odgrywa Przedszkole, Szkoła Podstawowa i Gimnazjum, zlokalizowane w centrum miejscowości, oraz Zespół Sportowy "Dunajec".